προσωπογραφία

Ζωγραφική απεικόνιση των σωματικών χαρακτηριστικών ενός προσώπου. Η τέχνη της π. απέκτησε με τον καιρό διάφορες σημασίες και ερμηνείες σε στενή συνάφεια με τον πολιτισμό και τις αισθητικές τάσεις της κάθε εποχής. Στη Μεσοποταμία και στην αρχαία Αίγυπτο είχε κυρίως συμβολικό χαρακτήρα και μαγικο-θρησκευτικούς σκοπούς. Στους Έλληνες της αρχαϊκής εποχής της δόθηκε ο χαρακτηρισμός της σκόπιμης, επειδή δεν απέβλεπε καθόλου την ομοιότητα με το εικονιζόμενο πρότυπο, αλλά ήθελε να δημιουργήσει έναν τύπο. Από την προσωπογραφική τέχνη που ήθελε να τιμήσει τον Μέγα Αλέξανδρο, προήλθε η ηρωική π. και η τάση αυτή ενισχύθηκε τον 3o και 2o αι. π.Χ. Η ρωμαϊκή π. αναπτύχθηκε ακολουθώντας τα ελληνικά πρότυπα του 2ου και 1ου αι. και την ετρουσκική και προρωμαϊκή π. των ληκύθων και των σαρκοφάγων. Του 2ου και του 3ου αι. μ.Χ. είναι οι νεκρικές π. του Ελ Φαγιούμ, από τις ωραιότερες της ελληνορωμαϊκής τέχνης. Τον 4o αι. οι π. προσλαμβάνουν ιερατικά χαρακτηριστικά, όπως δείχνουν οι κολοσσιαίες κεφαλές του Μεγάλου Κωνσταντίνου (Ρώμη, Μουσείο του Καπιτωλίου) και του Θεοδοσίου του Μεγάλου (Μπαρλέτα). Τα χαρακτηριστικά αυτά τα βρίσκουμε από τον 5o αι. και ύστερα στην εικονογραφία των αγίων και των αποστόλων και αργότερα των βασιλιάδων, των πνευματικών αρχηγών της Εκκλησίας και των αυτοκρατόρων του Μεσαίωνα. Μόνο στο επιτάφιο μνημείο της γοτθικής γλυπτικής του 13ου αι. μπορούμε να συναντήσουμε την αληθινή φυσιογνωμική π. του ατόμου. Στον 14o αι. με τον Τζιότο (π. του Βονιφατίου H’ στον Άγιο Ιωάννη του Λατερανού και του Ενρίκο Σκροβένι στο παρεκκλήσιο της Αρένα στην Πάντοβα) και με τον Σιμόνε Μαρτίνι (Γκουιντορίτσιο ντα Φολιάνο, Κυβερνητικό Μέγαρο της Σιένας) ο κοσμικός ή ο εκκλησιαστικός ηγεμόνας αναγνωρίζεται στην π. του όχι πλέον με σύμβολα ή επιγραφές, αλλά από τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του. Toν 15o αι. εξελίσσεται περισσότερο από τον προηγούμενο αιώνα η π. ως καλλιτεχνικό είδος, εξαιτίας του ότι συγκεντρώνεται μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το άτομο. Στα τέλη του 15ου και τον 16o αι. η ιταλική προσωπογραφική τέχνη κυριαρχεί στην ευρωπαϊκή και παρουσιάζει διαφορετικές όψεις. Στη Φλωρεντία οι π. που ζωγραφίζει ο Λεονάρντο τα Βίντσι παρουσιάζουν θαμπά περιγράμματα· στη Βενετία ο Τισιάνο τις πλουτίζει με χρώματα και τις κάνει περισσότερο υπαινικτικές παρά περιγραφικές, όπως και οι Βερονέζε, Τιντορέτο, Πάρις Μπορντόνε, οι Μπασάνο και ο Λότο. Ο τελευταίος, ένας από τους διασημότερους προσωπογράφους της εποχής, πλησιάζει από ορισμένες απόψεις στη λομβαρδική εικονογραφία του Μορόνι και τον Μορέτο, τη γεμάτη εσωτερικότητα και ψυχική ζεστασιά. Στην Ισπανία ο περιφημότερος προσωπογράφος του τέλους του αιώνα είναι ο Γκρόκο, η ψυχολογική οξυδέρκεια του οποίου, όταν ζωγραφίζει τα πρόσωπα της ισπανικής αυλής, ξεπερνά την ψυχογραφική δύναμη oποιασδήποτε άλλης σχολής της εποχής του. Στη Γερμανία η π. της Αναγέννησης εμφανίζεται με τον Ντίρερ και χαρακτηρίζεται από μια απότομη και νευρώδη γραμμή στο περίγραμμα των σαρκαστικών και κάποτε ζωωδών προσώπων του. Από τους σημαντικότερους Γερμανούς προσωπογράφους της Αναγέννησης πρέπει ακόμα να αναφερθεί ο Χανς Χολμπάιν ο Νεότερος, που επέδρασε στην αγγλική προσωπογραφική τέχνη. Στο δεύτερο μισό του αιώνα εκδηλώνεται η τάση προς αλληγορικούς υπαινιγμούς και γι’ αυτό δίνεται η μεγαλύτερη σημασία στην αξία της προσωπικότητας. Στον 17o αι. το μάθημα του Καραβάτζιο ασκεί ισχυρή επίδραση στον Βελάσκεθ, ενώ στην Ιταλία παρουσιάζονται διάφορες κατευθύνσεις· μία νατουραλιστική που οφείλεται στον Καραβάτζιο, μία κλασικίζουσα που αντιπροσωπεύεται από τον Ανιμπάλε Καράτσι και τον Γκουίντι Ρένι· μία άλλη από τον Μπερνίνι, που ερμήνευσε με τις προτομές του την τάση μπαρόκ καλύτερα από όλους. Στην Ευρώπη του 18ου αι. εμφανίζονται η π. της αντιπροσώπευσης που έχει ως πρότυπο την π. που απεικονίζει τον καρδινάλιο Ρισελιέ (Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη) του Φιλίπ ντε Σαμπένι, η αρχαϊκο-αλληγορική π. με την οποία συνδέεται μία μεγάλη σειρά προσωπογράφων, και η ρεαλιστική π. που ακμάζει στη Γαλλία στο τέλος του αιώνα και επηρεάζει πολύ γρήγορα την ευρωπαϊκή προσωπογραφική τέχνη. Toν 19o αι. το είδος αυτό της ζωγραφικής αποκτά μεγάλη σημασία, ώσπου στο τέλος του αιώνα, με τους ιμπρεσιονιστές Μανέ, Ντεγκά και Ρενουάρ, οι οποίοι ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για την π., άρχισε η αντίδραση στη ρεαλιστική και αντικειμενική απεικόνιση του μοντέλου· αντίδραση που θα αποκτήσει ευρωπαϊκό χαρακτήρα και θα οδηγήσει τη σύγχρονη τέχνη, από το ένα μέρος στη διάλυση της μορφής με την πρόθεση μιας ογκομετρικής και φορμαλιστικής αναζήτησης (κυβισμός), και από το άλλο στην παραμόρφωση της ίδιας της ανθρώπινης μορφής (εξπρεσιονισμός). Ο μεγαλύτερος προσωπογράφος της τελευταίας τάσης είναι δίχως άλλο ο Κοκόσκα, που τον συνοδεύουν οι Γκρος, Ντιξ, Μπέκμαν, Σιπιόνε, Μπερόλι και Γκουτούζο. «Προσωπογραφία της κόμησσας ντελ Κάρπιο», έργο του Φρ. Γκόγια. Όσκαρ Κοκόσκα: «Πρωσοπογραφία του Χέρβαρτ Βάλντεν»· ο εξπρεσσιονισμός διαλύει την ανθρώπινη μορφή (Ιδιωτική συλλογή). Προσωπογραφία του Κινέζου αυτοκράτορα Τάι Τσουγκ, έργο άγνωστου ζωγράφου. Προσωπογραφία του Ζ. Σαμπαρτές, έργο του Π. Πικάσο (Μουσείο Πούσκιν, Μόσχα). Προσωπογραφία της Μαρίας -Σουζάνας Ζίρουστ, έργο του Αλεξάντρ Ροσλέν (Ινσιτούτο Τεσέν, Παρίσι). Προσωπογραφία γυναίκας του Κιταγκάουα Ουταμάρο. Λορέντσο Λότο, «Προσωπογραφία τζέντλεμαν» (Πινακοθήκη της Ακαδημίας, Βενετία). Προσωπογραφία γυναίκας του Ρ. βαν ντερ Βάυντεν, κλασική στη δομή και τη σύλληψη. (Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο). «Προσωπογραφία του Γ. βαν Ζέλε», έργο του Μπ. Όρλεϋ. (Βασιλικό Μουσείο, Βρυξέλλες). Τόμας Γκαίηνσμπορω: «Ο πρωινός περίπατος». Σ’αυτή τη διπλή προσωπογραφία διακρίνεται η επίδραση της γαλλικής ποιμενικής τοπιογραφίας και του Άντον βαν Ντάυκ, του οποίου η διαμονή στην Αγγλία το 17ο αιώνα επηρέασε την αγγλική ζωγραφική. (Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο). Η περίφημη «Προσωπογραφία του Πακονίου Πρόκολου και της γυναίκας του», αριστούργημα της πομπηιανής ζωγραφικής (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη). Γλυπτό με συμβολικό και θρησκευτικό χαρακτήρα από τη Μάρι της Μεσοποταμίας, που χρονολογείται στο α’ μισό της 3ης χιλιετίας π.Χ. (Μουσείο Δαμασκού).

* * *

η, Ν

1. (καλ. τεχν.) απεικόνιση τής φυσιογνωμίας ενός προσώπου με σχέδιο, ζωγραφική, φωτογραφία, κν. πορτραίτο

2. (κατ' επέκτ.) α) λεπτομερής περιγραφή τής ψυχικής φυσιογνωμίας, δηλ. τών αρετών και ελαττωμάτων ενός προσώπου

β) η ικανότητα για μια τέτοια περιγραφή.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. γαλλ. prosopographie (< πρόσωπο + -γραφία*). Η λ. μαρτυρείται από το 1681 στον Φραγκ. Σκούφο].